Türkiye’de Kahve Pornografisi: Hakikatsiz Tezahür Üzerine Bir Deneme

Türkiye’de Kahve Pornografisi: Hakikatsiz Tezahür Üzerine Bir Deneme


Bu yazıyı, yaklaşık bir yıl önce, ilk “Istanbul Coffee Festival” zamanında yazmaya başladım. Yazı o zamandan beri -bahsettiğim şeyi daha iyi anlatabilmek için yaptığım çeşitli ekleme/çıkarmaları saymazsak- önemli bir değişikliğe uğramadı. Fakat bir türlü benim için bir taslak olmanın ötesine de geçmedi. Bugün yazıya tesadüfen tekrar rastladığımda, bana bu yazıyı yazdıran faktörlerin çoğunun hala değişmediğini ve bu yazının güncelliğini koruduğunu fark ettim. Bu sebeple okuyucunun da affına sığınarak yazıyı olduğu gibi yayımlıyorum.

***

Guy Debord, La Société du Spectacle (Gösteri Toplumu) isimli eserine, Ludwig Feuerbach’tan yaptığı şu alıntıyla başlar:

“Çağımızın… tasviri nesneye, kopyayı aslına, temsili gerçekliğe, dış görünüşü öze tercih ettiğinden kuşku yoktur… Çağımız için kutsal olan tek şey yanılsama, kutsal olmayan tek şey ise hakikattir. Dahası, hakikat azaldıkça ve yanılsama çoğaldıkça çağımızın gözünde kutsal olanın değeri artar, öyle ki bu çağ açısından yanılsamanın had safhası, kutsal olanın da had safhasıdır.”

Bu satırların yazılmasının üzerinden geçen yüz yetmiş küsur yılın ardından, Feuerbach’ın belki hayal dahi edemeyeceği ölçüde, hakikatlerden arınmış tezahürler üzerinden işleyen ve kendini yeniden üreten bir toplumda yaşıyoruz. Tasvirin, hakikatin bir temsili olarak değil, doğrudan doğruya kendisi olarak görüldüğü ve önemli olanın gösteren (signifier) değil, gösterilen (signified) olduğu ikonalar çağından, moderniteye, tezahürlerin, gösterecekleri bir hakikate ihtiyaç duymadan varolabildiği zamanlara gelmiş bulunuyoruz. Başımızı nereye çevirirsek çevirelim, etrafımızı saran parlak ambalajlar, ışıklı reklam panoları ve kulağa hoş gelen sloganların oluşturduğu opak bir perde ile karşılaşıyoruz. Bu tezahürler ve vaat ettikleri, gerçeklikten bağımsız bir değerler sistemi yaratıyor. Baudrillard’ın La Société de consommation’da (Tüketim Toplumu) dediği gibi “Çamaşır makinesi, buzdolabı, bulaşık makinesi vb, toplu halde, her birinin alet olarak tek tek sahip olduğundan farklı bir anlama sahiptir. Vitrin, reklam, üretici firma ve burada temel bir rol oynayan marka parçalanmaz bir bütün, bir zincir gibi bu anlamın tutarlı, kolektif vizyonunu dayatırlar […]”

Kahve konusunda da bu durum bütün çıplaklığıyla ortada. Tüketici açısından, elinde tuttuğu kağıt bardağın içindeki kahveden ziyade, bardağın üzerindeki yeşil logonun işaret ettiği ve tüketiciyi de bir parçası yaptığı anlam dünyası önem arz ediyor. Tüketim nesnesinin kendisi olan kahve; tüketim ediminin kendisinden de, tüketicinin kendisiyle marka üzerinden kurduğu ilişkiden de daha önemsiz durumda. Bu bağlamda bir bardak kahve her zaman bir bardak kahveden fazlasını ifade ediyor: Kahve bir içecekten ziyade, tüketicinin “hayat tarzı”nın bir parçası olarak anlam kazanıyor. Bu noktada Pierre Bourdieu’nün Max Weber’den hareketle kullandığı “hayatın stilizasyonu” kavramı oldukça açıklayıcı oluyor. Hayatın stilizasyonu; modern toplumda şeklin işlevden, tavrın ise içerikten daha önemli hale geldiği bir yaşayış biçimini tanımlar[1]. Bu anlayış; ihtiyacı, gerekliliği ve işlevi küçümser, hatta yok sayar ve bunların yerine tek başına şeklin (formun) üstünlüğü, yüceliği ve yeterliliği düşüncesini ikame eder. Yaşamı eylemler ve içerikler üzerinden değil göstergeler ve biçimler üzerinden anlamlandırır. Bu kavramın ışığında baktığımızda, bir logonun nasıl olup da içeceğin kendisinden çok daha önemli olabileceğini anlayabiliriz.

Günümüzde “üçüncü dalga” olarak da anılan -ve modernitenin dayattığı yaşam tarzına tepki olarak oluşmuş başka akımlarla beraber gruplandırılabilecek olan- “nitelikli kahve” akımı, çıkış noktasına baktığımızda, tüketim nesneleriyle kurulan bu tarz dolaylı ilişkilere bir tepki olarak okunabilir. Merkeze yalnızca tüketilen nesneyi alan ve kahvenin kendisi dışındaki bütün etmenleri saf dışı bırakarak, kahve içme ediminden alınan zevki maksimize etmek dışında bir amaç gütmeyen bu akım, tezahürlerden kurtularak, objektif yöntemlerle “gerçekten” iyi olan kahveyi bulmayı ve sunmayı amaçlar. Yani nitelikli kahve akımı bir anlamda tüketim objesini toplumsal boyutundan (prestij, statü) soyutlama çabası olarak görülebilir. Temelde nitelikli kahve akımı, hayatın stilizasyonuna bir noktada karşı çıkarak, biçimi önemsizleştirerek işleve ve içeriğe öncelik veren bir tavırdır.

Fakat her karşı-akım gibi, nitelikli kahve akımı da ana-akım tarafından ehlîleştirilmek ve içselleştirilmek tehlikesini bünyesinde barındırır. İçselleştirilmesi, mevcut markalar tarafından taklit edilmesi biçiminde; ehlîleştirilmesi ise ticari açıdan başarılı olduğu ölçüde kendi hakikatsiz tezahürler sistemini (kendi stilini) üretmek zorunda bırakılması şeklinde gerçekleşir. Birincisi için Starbucks gibi firmaların kendi “3. dalga” konseptli şubelerini açmasını, ikincisi için ise aslında akımın merkezinde yer almayan çeşitli unsurların (ekipmanlar, dekor, çeşitli moda akımları) bir tezahürler sistemi oluşturarak, nitelikli kahve akımının alametifarikası haline gelmesini, hatta nitelikli kahvenin de önüne geçerek kendinden menkul bir akım haline gelmesini örnek olarak verebiliriz. Bu formülasyona göre analizimizi kolaylaştırmak için içeriğe ve yalnızca iyi kahve yapmaya odaklanan “hakiki” akıma “nitelikli kahve” dersek; tarz, biçim ve göstergelerden ibaret olan “kopya”sına “üçüncü dalga” diyebiliriz.

Dünyada, nitelikli kahve akımı içerisinde hakikat ve tezahür arasındaki dengenin ne kadar korunabildiğini burada uzun uzadıya tartışmayacağım, fakat Türkiye’de böyle bir dengeden söz dahi etmenin mümkün olmadığı kanaatindeyim. Nitelikli kahve akımının Türkiye’deki yansıması, tam anlamıyla hakikatten yoksun bir tezahür olarak vücut bulmuş durumda. “Üçüncü dalga” olduklarını öne süren kahvecilerin büyük bölümü, temsilcisi olduklarını iddia ettikleri kahve akımının ne olduğundan bihaber görünüyor. Türkiye’deki tüketici kitlesinin talep ettiği statü ve belirli bir komüniteye ait olma kaygısı, girişimcilerin nitelikli kahve kültürünün çekirdeğini es geçip, yalnızca ithal edilmeye çok daha müsait olan tezahürler -yahut “üçüncü dalga”- kısmını ülkeye getirmesine sebep olmuş durumda. Türkiye’ye bir tarz olan “üçüncü dalga”nın geldiğini fakat bir pratikler bütünü olan “nitelikli kahve”nin gelmediğini söylemek hiç de yanlış olmaz.

Yani Türkiye’de nitelikli kahve akımı, kahve konusunda daha iyiye ulaşmayı amaç edinen bir teknikler bütünü olmak yerine; “kafe konsepti,” “üçüncü dalgacı,” “specialty kahve” gibi başlıklar altında, tüketicinin kendi hakikatinin yansımasını gördüğü(nü zannettiği), ve içtiği şeyden ziyade onun “yaşam tarzı”nı -yani modernitenin kişiye hakikati olarak dayattığı şeyi- hedef alan yeni bir pazarlama stratejisi biçiminde yer alıyor. Bu stratejinin ise, büyük kahve zincirlerinin pazarlama stratejilerinin yeniden üretilmiş ve rafine edilmiş bir versiyonu olduğunu görmek hiç de zor değil. Sözgelimi Starbucks’ın vaat ettiği yaşam tarzını beğenmeyecek kadar yüksek sosyal ve kültürel kapitale sahip olan kesim, bu ihtiyacını ülkeye yeni giriş yapan “üçüncü dalgacı”lardan karşılamakta. Yani nitelikli kahve akımının çıkış noktasındaki asıl hedefinin aksine; Türkiye’de üçüncü dalga, belirli bir zümrenin tüketim üzerinden kimlik inşası talebini kullanan bir simulakrdan ibaret.

Bu konuda Türkiye’nin dünyanın geri kalanından bir diğer farkı da bu akıma dahil olanların kendilerine ve diğerlerine bakış biçimleri. Özünde eleştirel ve daha da önemlisi öz-eleştirel bir pratik olan ve kazanımlarını bu eleştiri kültürüne borçlu olan nitelikli kahve akımı; Türkiye’de tam tersine, biteviye kendini olumlayan bir söylem üzerine kurulu. Kahve konusunda yazılıp çizilen bir avuç materyalin neredeyse tamamı sektörü ve var olan işletmeleri olumlamak dışında hiçbir şey söylemiyor. Zaten var olmayan işletme içi öz-eleştiriyi geçtim, sektör içi eleştirilerin dahi saldırı olarak addedilmesi ve bu tarz eleştirileri yapabilecek kapasitedeki bir avuç insanın cesaretinin kırılıyor olması mevcut durumun iyiye gitmesini önlüyor.

Genişletmek için tıkla ...

Bu yazı her ne kadar sektöre yönelik eleştirel bir bakış olsa da, yazının hedef kitlesi aslında bu durumun sürmesinin en büyük müsebbibi olan kahve içicileri. Bir kafenin ne kadar iyi kahve yaptığı maalesef ki baristanın sakalının boyundan, kullanılan deney malzemelerinden, eskitilmiş görünümlü masa ve sandalyelerinden, çalan müziklerden, demleme ekipmanlarının veya kahvelerin çeşitliliğinden, mekanın en sevdiğiniz dizinin konseptinde olmasından yahut çalışanların anlamadığınız şeyler söylemesinden tamamen bağımsız. Ama Türkiye’de tüketicinin çoğunluğu zahir dışında hiçbir şeyi önemsemediği için, temsil ettiğini iddia ettiği nitelikli kahve akımının ve hatta kendi kendisinin karikatürü haline gelmiş bir sektör ile karşı karşıyayız. Eğer pornografiyi herhangi bir hakikati işaret veya ihtiva etmeyen bir tezahür olarak tanımlarsak[2], Türkiye’deki kahve sektörünün de bu tanıma uyduğunu söylemek hiç yanlış olmaz.

Zannediyorum ki nitelikli kahvenin Türkiye’de gerçekten varolabilmesi için öncelikle kendi kendimizi hapsettiğimiz bu “üçüncü dalga” illüzyonundan kurulmamız gerekiyor. Bunun için de bu kültüre dair her şeyi olumlayan söylemlerden kurtulup; doğru ve yanlışları dile getiren, eleştirel ve tabir yerindeyse put kırıcı bir söylem oluşturmamız gerektiğini düşünüyorum. Dünyanın en kalabalık kahve festivallerinden birinin yapıldığı bu ülkede neden kahve adına dünyanın geri kalanına yön verecek veya hiç değilse dünyanın geri kalanıyla yarışabilecek bir kültürün oluşmadığı sorusunu sormamız ve problemin niceliksel değil, niteliksel olduğunu idrak etmemiz gerekiyor.

İçi boşaltılmış, pratikten yoksun bir söylem ve hakikatsiz tezahürler her yerde, ve çoğalıyorlar; eğer iyi kahve içmek istiyorsak bakışlarımızı esir almış olan bu kaleidoskoptan kurtulup, gerçekten ne içtiğimize bakmak dışında bir şansımız var gibi görünmüyor.

[1] Distinction’dan.

[2] Dücane Cündioğlu’ndan esinle.

Genişletmek için tıkla ...

Starbucks’ın vaat ettiği yaşam tarzını beğenmeyecek kadar yüksek sosyal ve kültürel kapitale sahip olan kesim

Genişletmek için tıkla ...